Het is niet bekend wanneer de eerste kerk in Voorschoten is gebouwd. De keuze voor St. Laurentius als patroonheilige zou kunnen betekenen dat dit in de tweede helft van de 10de eeuw is gebeurd. In het jaar 955 had koning Otto I van het Oostfrankische Rijk, waartoe de Nederlanden behoorden, namelijk op St. Laurentiusdag een groot Hongaars leger verslagen waardoor St. Laurentius een populaire beschermheilige werd. Vermoedelijk was het eerste kerkgebouw nog een eenvoudig houten gebouw. Daarna volgde een stenen kerkgebouw. In 2004 zijn daarvan restanten gevonden op het kerkhof, die stammen uit de 11de of 12de eeuw. De oudste schriftelijke vermelding van de dorpskerk stamt uit 1213, waarin een pastoor Henricus van Voorschoten wordt genoemd.
Uitleg over Otto: In 955 was Otto nog geen keizer maar koning van het Oostfrankische Rijk of Duitse Rijk, waartoe ook de Nederlanden behoorden. Otto werd in 962 tot keizer gekroond van het zogenoemde Heilige Roomse Rijk der Duitse Naties waar ook de Nederlanden tot 1648 deel van uitmaakten.
Drie Kapellen
De kerk was het centrum van een grote parochie die het hele ambacht Voorschoten, inclusief Veur en de ambachten Stompwijk en Wilsveen omvatte. Vanwege de uitgestrektheid van de parochie waren er drie buitenkapellen, zoals blijkt uit 14de-eeuwse archiefstukken. In dezelfde tijd werd een nieuwe, stenen kerk gebouwd. Bekend is dat begin 16de -eeuw diverse verbouwingen aan de kerk plaatsvonden, die daarbij is vergroot en verfraaid. Een tegenslag daarbij was dat in 1539 de toren vanwege bouwvalligheid instortte en opnieuw moest worden opgetrokken.
Veurkapel
De bekendste buitenkapel, de Veurkapel, lag ten zuiden van de dorpskerk op een heuvel in het Schakenbosch (nu: Leidschendam). De aan St. Rumoldus gewijde kapel werd al in 1266 vermeld en na de reformatie in 1591 afgebroken. Op de voormalige locatie van deze kapel, ontstond na het midden van de 17de eeuw een aan de heilige Sint Agatha gewijd bedevaartoord; Sinds 1795 bevindt zich er het St. Agatha kerkhof.
Nicolaaskapel
Van de tweede buitenkapel, is slechts één vermelding bekend en wel in het testament van Willem van der Woerd uit 1329. Hij laat daarin onder meer 5 schelling (een zilveren middeleeuwse munt) na aan de kapel van St. Nicolaas aan de Wadding. Waarschijnlijk is de kapel kort daarna opgeheven en naar de kerk verplaatst, want een archiefstuk uit 1340 vermeldt alleen nog een St. Nicolaaskapel in de kerk van Voorschoten. Waar de kapel precies heeft gestaan is onzeker.
De naam Wadding komt al voor in de lijst met bezittingen van de St. Maartenskerk uit circa 920. In die tijd stond de Rijn nog in open verbinding met de zee en was nog niet bedijkt. Bij hoge vloed kon de zee dus nog vrijelijk naar binnen dringen en bij vloed het laaggelegen land naast de rivier overstromen. De naam Wadding geeft aan dat -zoals ook bij de Waddenzee- het gebied periodiek onder water liep en weer droogviel.
De St. Nicolaaskapel stond mogelijk nabij of op dezelfde plaats als het voormalige St. Nicolaashuisje, op de kruising van de Hofweg en Leidseweg. Op deze plaats eindigt de strandwal waarop Voorschoten gelegen is. In de 9de eeuw bestond de Leidseweg nog niet en moest men de verdere reis naar het noorden misschien nog per schip voortzetten. Dit zou in ieder geval verklaren dat de kapel was toegewijd aan St. Nicolaas, de patroonheilige van de zeevarenden. In latere tijd kon men via de Hofweg naar Zoeterwoude reizen en daar de Rijn oversteken. Pas toen aan het eind van de 12de eeuw de Rijnmonding bij Katwijk was dichtgeslibd werd de Rijn bedijkt en kon men via de Leidseweg en de Rijndijk de bruggen bij de burcht op het Waardeiland gebruiken om de Rijn oversteken.
Mariakapel
De derde buitenkapel lag, in het oosten aan de andere zijde van de Vliet in Wilsveen en was gewijd aan de H. Maagd en de abdis Regenfridus. De oudste vermelding dateert uit 1395. In 1581 werd de kapel afgebroken om drie jaar later te worden vervangen door een hervormde kerk. De locatie bleef echter tot in de vroege 17de eeuw een clandestiene plaats voor Mariaverering.
Bronnen
A.N. Duynisveld pr, ‘De R.K. parochie te Voorschoten, in: J.L. van der Gouw (red.), Voorschoten, Historische studiën, Den Haag 1971, 47-63.
W. v.d. Eijkel (e.a.), Duizend jaar Dorpskerk Voorschoten; geschiedenis van een kerk, toren, kerkhof, orgel, pastorie en schoolhuis, Leiden 2020.
Over Sint Agatha:
http://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/plaats/825
Over Sint Nicolaas
https://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/plaats/1134
Over O.L.V. van Wilsveen (Marianum)
https://www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/plaats/886
Tufstenen fundamenten van de vermoedelijke voorganger van de Dorpskerk uit de 11e of 12e-eeuw. (foto: Piet van der Plas, 1999).
De Veurkapel op een kaart van Jacob Coenraetsz uit 1579 .